Hoe mijn Engelse vertaling van Wilminks ‘Ben Ali Libi’ viraal ging

Het is de Internationale Dag van de Vertaler. Hoera voor mij. Voor ons. Een goed moment om eens een gedichtvertaling onder de loep te nemen, want de meeste mensen staan er niet zo vaak bij stil wat daar allemaal bij komt kijken. Behalve eerder dit jaar. Toen ging mijn vertaling van Willem Wilminks prachtige en aangrijpende gedicht Ben Ali Libi viraal. Wil jij iets laten vertalen? In deze blog lees je wat daar allemaal bij komt kijken.

Als een vertaling echt goed is, heb je niet door dat je een vertaling leest. Hoe een gedichtvertaling dan toch viraal kan gaan? Een combi van een herkenbaar, breed gedragen brongedicht, goede timing (Ik plaatste het op 4 mei/Dodenherdenking), mijn taalnerdheid die geen genoegen neemt met half werk en het feit dat Nederlanders Engels helemaal de hemel in verafgoden. Mijn net zo nauwgezette vertalingen van Shakespeare in het Twents trekken nauwelijks bekijks, bijvoorbeeld.

Viraal

Mijn tweet met een screenshot van de vertaling werd dus wél honderden keren geretweet, geliked en gedeeld.

Gedeelte van de radio-uitzending waar mijn vertaling aan bod komt:

“Tot in de puntjes de juiste woorden. Het volgt het orgineel volledig qua ritme, qua betekenis (…) en is toch in een heel andere taal.”

Tekstritme

Maar laten we niet klagen, mooi dat er aandacht was en dat het tekstritme opviel. Omdat ik muzikant ben, vind ik het een uitdaging om een vertaling zo goed mogelijk te laten aansluiten op de cadans, het metrum van het origineel. Het ritme moet kloppen. En als het in de brontaal rijmt, moet dat ook in de doeltaal. Volgens Westerse vertaalconventies hoeft dat allemaal niet per se, want een goede vertaling pakt de essentie beet en maakt de achterliggende gedachte en het gevoel duidelijk, ongeacht de vorm. Maar ik vind de vorm ook belangrijk. En is het niet extra mooi als het dan toch lukt?
Nu heb ik het geluk dat mijn werktalen Engels en Nederlands beide Germaanse talen zijn. Dat ligt dus qua structuur en klank redelijk dicht bij elkaar.

Walsen met Wilmink

Wilminks eenvoudige rechttoe-rechtaan-stijl en zijn situatiebeschrijving zijn beeldend genoeg van zichzelf. In Ben Ali Libi koos hij een dactylus – in muziektermen een driekwartsmaat, een wals. Als je de klemtonen aanhoudt, heb je daartussen nog twee andere lettergrepen om al dan niet op te vullen, zoals Wilmink zelf ook soms wel en soms niet doet. In de volgende zin kwam alles mooi samen. Op de onderstreepte gedeelten zit de klemtoon. Hoor je de wals?

Dus keek ik er met verwondering naar
I took a long look at the name on the list

Je ziet bijvoorbeeld dat Wilmink een lettergreep “mist” tussen met en ver-. Ik koos ervoor om het op te vullen om de driekwartsmaat vast te houden. En het kwam gewoon even goed uit.

Rijm in alle soorten

Hoewel Wilmink daar over het algemeen niet zo druk mee was, kon ik in mijn vertaling intern ook nog rijmen, assoneren en allitereren. Took rijmt met look en dan ook nog de O in long en on, en de L in long look en list. Tegelijk is taking a long look at something een spreekwoordelijke uitdrukking om aan te geven dat je iets aandachtig evalueert om er in de toekomst iets aan te doen. Wat perfect past rond de herdenkingen van 4 mei. Maar ik zal hier niet alle rijmwoorden en stijlkeuzes doornemen.

Culturele en politieke keuzes

In het brongedicht zit een culturele verwijzing die buiten Nederland weinig mensen zullen kennen. De Weduwe Rost (van Tonningen) was in Nederland een controversieel figuur tijdens en kort na de Tweede Wereldoorlog, maar in de Engelstalige wereld onbeduidend. Haar naam hoeft dus niet zo nodig terug te komen, wat de vertaler weer wat vrijheid geeft (pun intended). Het zou ook te veel eer zijn. Vertaalkeuzes zijn dus soms inderdaad ook politiek geladen, zeker ook in dit politiek geladen gedicht. Many a Führer’s most intimate friend geeft voldoende informatie, loopt lekker en allitereert weer als een malle.

Wilmink stopte er nog een Joodse verwijzing in met het van oorsprong Jiddische woord schlemiel, dat aangeeft dat Ben Ali Libi gewoon een simpele, sullige pechvogel was. Dat heb ik gekoppeld aan sorry schmo. Het Jiddisch-Engelse schmo betekent ‘niet al te intelligente maar goedbedoelende sul’ met een bijklank van ‘arme sloeber, ploeteraar’. En dat rijmt in de meeste soorten Engels dan weer perfect op soul.

Wilminks ‘Hij ruste in vrede’ vertaalde ik met Ashes to ashes, niet met Rest in peace. Beide zijn bekende uitspraken bij uitvaarten. Mijn keuze is een extra verwijzing naar de gruwelpraktijken in de vernietigingskampen, dat het besef van de wrede zinloosheid van zijn dood nog eens versterkt.

Vertalen is een kunst

Het gedicht heeft 180 woorden, verdeeld over 26 zinnen. Ik heb daar ongeveer vijf à zes uur op zitten zweten. Voilà, een omslachtige manier om te vertellen dat (goed) vertalen een kunst is. Dat je een vertaler door z’n ziel snijdt als je roept dat je het wel even door Google Translate trekt. En dat een woordtarief nooit afdoende kan zijn om (literair) vertalers eerlijk te betalen, zeker ook omdat de culturele toegevoegde waarde daarvoor te groot is.

Wil jij dus je verhaal effectief communiceren, over taalgrenzen heen? Ik doe het met veel (taal)liefde. Check de informatie over Engelse teksten & vertalingen om te zien hoe ik dit vanuit FreshText voor jouw organisatie kan doen.

De twee gedichten naast elkaar: